Narodziny chińskich okrętów podwodnych
Broń podwodna znana ze swej skuteczności w czasie II wojny światowej, również na nieodległych od Chin wodach Pacyfiku, szybko wzbudziła zainteresowanie stojącego na czele państwa Mao Tse Tunga, który już w październiku 1950 roku zarządził formowanie sił podwodnych marynarki wojennej ChRL. Bazą okrętów podwodnych miał stać się Quingdao, znany w Polsce z wydarzeń, jakie rozegrały się w nim w początkach I wojny światowej pod niemiecką nazwą Tsingtau. Załogi jednostek zamierzano przeszkolić na radzieckich okrętach, które po ich przejęciu przez stronę chińską miały stanowić trzon nowego rodzaju sił morskich. Równocześnie planowano pozyskanie od Rosjan dokumentacji technicznej i rysunków roboczych nowych jednostek, których produkcję zamierzano uruchomić w stoczniach Szanghaju. Realizacja tych ambitnych zamiarów wymagała jednak akceptacji strony radzieckiej i w tym celu w grudniu 1950 wyruszyła do Moskwy chińska delegacja wojskowa. O rezultatach rozmów zdecydowały przede wszystkim względy polityczne, więc szef sztabu radzieckiej marynarki wojennej adm. Gołowko odniósł się “ze zrozumieniem” do potrzeb nowego sojusznika. Wkrótce też zdecydowano o wydzieleniu ze składu sił radzieckiej bazy morskiej w Port Artur 2 średnich okrętów podwodnych typu “Szcz”, które w latach 1951-1953 miały służyć do przeszkolenia 4 chińskich załóg6. Odpowiedzialnym za realizację tego zadania uczyniono d-cę stacjonującej w Port Artur 125 Brygady Okrętów Podwodnych 5 Floty kpt. I rangi (kmdr) W.I. Gołowaczowa, który podjął przygotowania do szkolenia chińskich podwodników. Przygotowania te objęły zarówno zorganizowanie zaplecza szkoleniowego z odpowiednią bazą materialną w postaci gabinetów, pracowni czy warsztatów jak i grupy instruktorów, a także jednostek szkolno-treningowych. Na czele powstałego dla realizacji zadania Kierownictwa Szkolenia stanął kpt II rangi (kmdr por.) F. I. Masłow, któremu podporządkowano okręty podwodne typu “Szcz” – Szcz-121 (kpt. III [kmdr ppor.] N.P. Prygunkow) oraz Szcz-123 (kpt. II rangi [kmdr por.] F.I. Masłow). W roku 1952 dla poszerzenia praktyki morskiej przydzielono kolejne 2 jednostki – Szcz-122 (kpt. III rangi [kmdr ppor.] N.M. Timofiejew) oraz Szcz-124 (kpt-lt [kpt.] N.I. Gusiew)7.
Ostatecznie w maju 1951 do Port Artur dotarło 260 specjalnie wyselekcjonowanych kandydatów na podwodników, mających stanowić trzon chińskich sił podwodnych, których zakwaterowano w koszarach na Półwyspie Tigrowym. Rozpoczęte szkolenie kursantów przebiegało znacznie wolniej niż sobie założono, wywołując przy tym liczne problemy rozmaitej natury. Przede wszystkim kursanci stanowili de facto surowy materiał ludzki, bez żadnego przygotowania i nawyków morskich, co oznaczało, że należało ich szkolić marynarskiego abc od podstaw. Ogromny problem stanowiła bariera językowa. Przygotowywane przez Rosjan konspekty wszystkich zajęć były następnie tłumaczone na język chiński, tak by mogli opanować ich treść chińscy oficerowie, którzy prowadzili zajęcia bezpośrednio z kursantami, tyle tylko, że w obecności radzieckich instruktorów. Taki system prowadzenia zajęć wymagał wiele czasu na ich przygotowanie, znacznej liczby tłumaczy, a równocześnie wcale nie gwarantował odpowiedniego poziomu merytorycznego. W praktyce dopiero w początkach 1952 roku zdołano się dopracować w miarę efektywnego sposobu prowadzenia zajęć z Chińczykami. Jeszcze na etapie szkolenia teoretycznego chińskie władze wojskowe stwierdziły, że podstawowe trudności w procesie nauczania wynikają z technicznej złożoności samych okrętów podwodnych, kiepskiej wiedzy technicznej i ogólnie niskiego poziomu wykształcenia kandydatów, których większość została odkomenderowana z wojsk lądowych. Występowały również pewne kłopoty logistyczne związane z umundurowaniem drobnych i niskich chińskich marynarzy, kwestią ich zakwaterowania czy transportu na zajęcia, które odbywały się w różnych punktach bazy.
Wszystkie wspomniane trudności zdołano jednak pokonać znacznym nakładem sił i do dnia 15 kwietnia 1952 kursanci ukończyli etap szkolenia teoretycznego, co pozwoliło na rozpoczęcie praktycznych zajęć na okrętach podwodnych, które wcześniej przystosowano do celów szkoleniowych. Początkowo szkolenie to odbywało się przy nabrzeżu bazy, a od 20 czerwca 1952 jednostki zaczęły również wychodzić w morze. Do dnia 20 sierpnia 1952 były to wyłącznie wyjścia w położeniu nawodnym, a następnie w okresie do listopada, również pływanie w zanurzeniu.
Rosjanie szkolili kursantów w oparciu o własną starą instrukcję KBPŁ-41 (Kurs bojowej podgotowki podwodnych łodok 1941), który uznali za optymalny dla ludzi posiadających jedynie nieznaczną praktykę morską. Po przećwiczeniu każdego kolejnego elementu szkolenia omawiano go na zebraniu, wskazując na ewentualne błędy i ich konsekwencje. Po zakończeniu tego etapu szkolenia, co nastąpiło w początkach 1953 roku, ze wszystkich chińskich kursantów sformowano 4 załogi okrętów podwodnych, których poszczególnym członkom załogi przydzielono role okrętowe przewidziane etatowym rozkładem dla jednostek typu “Szcz”. Tym samym Chińczycy już samodzielnie, tyle tylko, że pod nadzorem radzieckich oficerów rozpoczęli zgłębiać tajemnice organizacji służby na okrętach podwodnych. Na przełomie lutego i marca 1953 wszystkie zaliczyły z oceną “dobry” tzw. zadania wstępne (dopuszczające).
Proces szkolenia chińskich podwodników był przedmiotem zainteresowania władz wojskowych i cywilnych obu państw. W lutym 1953 Port Artur odwiedziła delegacja Ministerstwa Marynarki Wojennej ZSRR, do której dołączyła chińska na czele premierem Czou En-Lai, co może świadczyć o wadze, jaką władze ChRL przywiązywały do opanowania przez swych marynarzy tajników nowej broni.
Po zakończeniu pobytu oficjalnych delegacji, które wystawiły wysoką ocenę prowadzonemu procesowi szkolenia, rozpoczęto przygotowania do przekazania Szcz-121, Szcz-122, Szcz-123 i Szcz-124 pod banderą chińską. W ramach przygotowań wszystkie jednostki, obsadzone dwoma załogami radziecką i chińską, skierowano do stoczni SRZ nr 102, gdzie zostały zadokowane.
Niestety pewne wydarzenie zburzyło całkowicie wszystkie wcześniejsze plany. W dniu 15 grudnia 1952 roku zatonął na wodach Zalewu Tatarskiego operujący w składzie 7 Floty bliźniaczy okręt podwodny Szcz-1178. Do czasu ustalenia przyczyny awarii kierownictwo Ministerstwa Marynarki Wojennej dla zapobieżenia ewentualnym dalszym katastrofom „uwiązało na sznurku” wszystkie jednostki typu “Szcz”, w tym również znajdujące się w Port Artur. Przeprowadzony następnie gruntowny przegląd techniczny spowodował wycofanie ze służby bazujących w Port Artur “Szczuk” i przeklasyfikowanie ich na stacjonarne okręty szkolne, które nie mogły wychodzić w morze, nawet w położeniu nawodnym.
Zaistniała nieoczekiwanie sytuacja spowodowała, że w zamian Związek Radziecki postanowił przekazać ChRL inne jednostki, a mianowicie 4 typu “S” (seria IX-bis) oraz 4 typu “M” (proj. 96 seria XV)9. Zmiana typów okrętów podwodnych spowodowała, że proces szkolenia chińskich załóg tak na dobrą sprawę trzeba było rozpocząć od nowa, rzecz jasna z uwzględnieniem wyrobionych już wcześniej nawyków. Ponownie utworzono Kierownictwo Szkolenia, któremu podporządkowano skierowane po zakończeniu kapitalnego remontu w stoczni SRZ nr 102 okręty S-52 i S-5310. Tym razem rola instruktorów przypadła właśnie oficerom z tych jednostek. Etap szkolenia teoretycznego zdołano zakończyć do dnia 1 listopada 1953, po czym wszyscy kursanci zdawali egzamin państwowy. Aż 94,9% szkolonych zdołało uzyskać w nim oceny “bardzo dobry” i “dobry”. Od stycznia 1954 chińskie załogi rozpoczęły praktykę morską, a od kwietnia również zaczęły wychodzić w morze aby sprawdzać działania poszczególnych systemów okrętowych. Szkolenie załóg zakończono ostatecznie w czerwcu 1954.
——————–
6 wg Kozyr W.W., 50 let spustija: my sozdawalipodwodnyj fłot Kitaja, “Podwodnik Rossii” 2004 No 5.
7 S-121 – radz. op serii V-bis, zbud. 1934-36 Dalzawod, Władywostok, wyp. nawodna 607 t, a podwodna 749 t, dł. 58,7 m, szer. 6,2 m, zan. 4,3 m, napęd diesel-elektryczny 1370/800 KM, prędkość nawodna 12, a podwodna 6,7 w., uzbr.: 6 wt kal. 533 mm (4 dziobowe + 2 rufowe), zapas 10 torped, 2 działa kal. 45 mm L/46, 1 km kal. 7,62 mm, załoga 40 marynarzy i oficerów. S-122, S-123, S-124 – radz. op serii V-bis2, zbud. 1934-35 Dalzawod, Władywostok, wyp. nawodna 617 t, a podwodna 721 t – pozostałe dane jak S-121 wg Conway`s All the World’s Fighting Ships 1922-1946, London 1988, choć niektóre źródła zaliczają powyższe jednostki do serii III.
8 S-117 – radz. op serii V-bis, zbud. 1934-35 Dalzawod, Władywostok – pozostałe dane jak S-121.
9 do typu “S” należały: S-24, S-25, S-52 i S-53, zaś do typu “M” odpowiednio: S-135, S-136, S-137 oraz S-139, wg Pawłow A.S., Korabli kitajskogo fłota, Jakuck 1996.
10 S-52 –radz. op serii IX-bis, zbud. 1937–1943, stocznia im. Ordżonikidze, Leningrad/Dalzawod im. Worosziłow, Władywostok, wyp. nawodna 856 t, a podwodna 1090 t, dł. 77,8 m, szer. 6,4 m, zan. 4,0 m, napęd diesel-elektryczny 2 silniki wysokoprężne 1-D +2 silniki elektryczne PG-8, 4400/1100 KM, prędkość nawodna 18,85 w, a podwodna 8,8 w., uzbr.: 6 wt kal. 533 mm (4 dziób+2 rufa), zapas 12 torped, 1 działo kal. 100 mm L/56 B-24, 1 działo kal. 45 mm L/46 21-K, 1 km kal. 7,62 mm, załoga 45 ludzi, w tym 8 oficerów.
S-53 – radz. op serii IX-bis, zbud. 1938-42, stocznia im. Ordżonikidze, Leningrad/ Dalzawod im. Worosziłowa, Władywostok – pozostałe dane jak S- 52.
Dane wg Bałakin S.A., Morozow M.E., Podwodnyje łodki tipa “S”, “Morskaja Kollekcija” No 2 (32), Moskwa 2000.
