Raport z ekspedycji Gallipoli 2011

Tego właśnie dnia Halep opuścić miał Zatokę Akbaş położoną wewnątrz Dardaneli, na wschodnim brzegu Półwyspu Gallipoli. Na jego pokładzie znajdowało się ponad stu rannych oficerów i żołnierzy tureckich z jednostek lądowych walczących na półwyspie. Jak się okazało, w służącej za prowizoryczny port zatoce, oprócz kilku innych osmańskich okrętów i statków znajdował się także brytyjski okręt podwodny E 11 dowodzony przez kmdr. ppor. Erica Martina Nasmitha. Pierwszym obiektem, który postanowił on zaatakować była kanonierka Durak Reis, jednak odpalona w jej kierunku torpeda chybiła. Drugą Nasmith posłał więc w stronę zwodowanego w 1893 roku parowca Kios o pojemności 3304 BRT. Tym razem atak okazał się skuteczny – statek zatonął. Przegoniony przez kanonierkę i torpedowca E 11 po trzech godzinach powrócił do Zatoki Akbaş. Kolejną jego ofiarą padł wówczas właśnie Halep. Chwilę potem jego los podzielił zbudowany w 1889 roku transportowiec Tenedos o pojemności 3564 BRT.

O ile źródła milczą na temat dokładnych miejsc zatonięcia Kios i Tenedos, o tyle w przypadku Halep dysponujemy dość dokładnymi informacjami. Po otrzymaniu trafienia torpedą w dziób od strony prawej burty (a więc statek musiał być zwrócony rufą w kierunku lądu) Halep zatonął na płytkiej wodzie z niemal całym pokładem wystającym ponad powierzchnię wody¹⁰. Ta informacja oraz wykonane jakiś czas po zatonięciu zdjęcie, na którym widać statek z pogrążonym w wodzie dziobem i rufą wystającą ponad wodę tak, iż widać nawet ster i śrubę¹¹, utwierdzają nas ostatecznie w przekonaniu, że wrak do którego nurkowaliśmy w Zatoce Akbaş, to z pewnością nie Halep lecz Kios lub Tenedos.

Halep i Tenedos zaatakowane zostały w krótkich odstępach czasu, co pozwala przypuszczać, że kotwoczyły w niedalekiej odległości od siebie. Eksplorowany przez nas wrak leży bardzo blisko europejskiego brzegu na pozycji 40 13’393”N 26 25’39E i na głębokości 13,5 m. Wszystko więc wskazuje na to, że jest to Tenedos.

Statek ten zbudowany został przez stocznię Armstrong, Mitchell & Co, Walker-on-Tyne. W latach 1889-90 pływał pod nazwą Italia dla Hamburg America Line na trasie Hamburg – Nowy Jork. Od 1890 r. przez kolejne trzy lata obsługiwał (dla tego samego armatora) trasę Szczecin – Nowy Jork, zaś w latach 1894-98 linię Hamburg – Bo-ston – Baltimore. W 1898 roku na około rok wyczarterowany został przez armatora Red Star Line, dla którego obsługiwał trasy Antwerpia – Nowy Jork i Antwerpia – Fila-delfia. W latach 1899-1900 wyczarterowany został przez American Line, pod której banderą pływał na trasach Liverpool – Filadelfia oraz Hamburg – Nowy Jork. W 1900 roku statek odkupił właściciel Sloman Line i przemianował na Milano. Pod tą nazwą jednostka obsługiwała linię Hamburg – Nowy Jork. W 1903 roku statek sprzedano przewoźnikowi Deutsche Levante, który nadał mu jego ostatnią nazwę – Tenedos. Aż do przekazania Osmańskiej Marynarce Wojennej w 1914 roku omawiana jednostka obsługiwała połączenia między portami czarnomorskimi a Nowym Jorkiem oraz portami na Morzu Egejskim.

Jak na miejsce, w którym znajduje się wrak oraz przyczynę zatonięcia Tenedosa, jego stan należy uznać za relatywnie dobry. Rufa, śruba i wychylony maksymalnie w prawo ster są nietknięte. Co ważne, zwrócone są w kierunku cieśniny, a więc odwrotnie do pozycji, w której zatonął Halep. Ster i śruba do ¾ swojej wysokości są zasypane w piasku. Kadłub od rufy po śródokręcie również znajduje się w dobrej kondycji. W burtach zachowało się wiele nienaruszonych, wciąż posiadających szyby bulajów. Dotarcie do nich nie jest jednak łatwe, gdyż większość pokrywają organizmy morskie, obrastające obficie burty statku. Drewniany pokład już nie istnieje, a wnętrze wraku pełne jest muszli naniesionych przez prądy i sztormy. Powyżej pokładu prawie nic już się nie zachowało. Powodem tego są oczywiście sztormy oraz ludzie, którzy obrabowali wrak z jego cennych metalowych części wystających po zatonięciu ponad lustro wody.

Dokładnie na śródokręciu, po obu stronach wraku, burty są bardzo mocno powyginane. Według naszej oceny siła eksplozji torpedy uniosła statek powodując charakterystyczne zagięcia w jego środkowej części (tzn. dziób, gdzie nastąpiło trafienie uniósł się ponad lustro wody, natomiast ciężka rufa nadal pozostała w wodzie). Płynąc dalej w kierunku dziobu, na długości około 25 m od wygiętych burt śródokręcia można jeszcze bez trudu rozpoznać kształt kadłuba i pozostałości pokładu. Większość bulajów ma już niestety potłuczone szkła. Część dziobowa zachowała się tylko na odcinku od dziobnicy po kluzy kotwiczne. Cała przednia część kadłuba, w której znajdowały się ładownie (w sumie na długości ponad 40 m) praktycznie nie istnieje. Zachowało się tylko 49 metrów długości statku (począwszy do rufy po śródokręcie), co świadczyć może o tym, że Tenedos w momencie trafienia torpedą miał jeszcze pod pokładem spory ładunek amunicji przywiezionej ze Stambułu dla żołnierzy walczących na Półwyspie Gallipoli. Tak silna eksplozja w tej części jednostki tłumaczyłaby też wspomniane wyżej odkształcenia kadłuba na wysokości śródokręcia.

Z posiadanych przez nas informacji wynika, że przed nami do tego wraku dotarli tylko Turcy, którzy ograniczyli się jedynie do wykonania kilku fotografii. Jesteśmy więc pierwszą ekipą, która przeprowadziła jego dokładną inwentaryzację i ustaliła, że należy on do innej jednostki niż się powszechnie uważa. Konkluzja ta motywuje nas do powrotu do Zatoki Akbaş podczas kolejnej ekspedycji. Trzeba przecież odnaleźć i udokumentować wraki Halep i Kios.

Eksploracją wraku statku Tenedos zakończyliśmy merytoryczną część Pierwszej Polskiej Ekspedycji Nurkowej Gallipoli 2011. Dzięki uprzejmości członka naszej ekspedycji dr Nykiela udało nam się także zwiedzić forty broniące Cieśniny Dardanelskiej oraz pola bitew i cmentarze kampanii, w której łączne straty w zabitych, rannych i zaginionych sięgnęły pół miliona. Dzięki niesamowitej wiedzy naszego „przewodnika”, była to niezapomniana pod względem historycznym wycieczka.

Ekspedycja zakończyła się dużym sukcesem. Wykonaliśmy ogromną pracę, która – mamy nadzieję – przyczyni się do lepszego poznania historii tego frontu I wojny światowej. Miejsce to jest prawdziwą kopalnią wiedzy i właśnie dlatego nasza ekipa już rozpoczęła przygotowania do przyszłorocznej ekspedycji Gallipoli 2012.

W Pierwszej Polskiej Ekspedycji Nurkowej Gallipoli 2011 wzięli udział:

• Piotr Wytykowski – leader ekspedycji, operator kamery
• Roman Zajder – leader ekspedycji, foto graf podwodny
• Dr Piotr Nykiel – historyk, turkolog, ekspert bitwy o Cieśninę Dardanelską
• Tomasz i Anna Stopyra – zabezpieczenie sprzętowe ekspedycji
• Aleksander Ostasz – historyk, operator kamery.
• Arkadiusz Kasjański – leader prac podwodnych, oprawa artystyczna ekspedycji
• Dr Dariusz Pietruszka – zabezpieczanie medyczne, fotograf podwodny
• Katarzyna Pietruszka – operator kamery
• Grzegorz Frass –prace podwodne
• Jakub Trębacz – fotograf, prace podwodne
• Robert Piąsta – informatyk, prace podwodne.

Uczestnicy Pierwszej Polskiej Ekspedycji Nurkowej Gallipoli 2011. W tle wierna replika tureckiego stawiacza min Nusret. / Zdjęcie: Dariusz Pietruszka

Bibliografia

Źródła archiwalne:

1. The National Archives, sygn.: ADM 137/3135; ADM 137/191; ADM 53/47327.

Opracowania:

1. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, VIII nci Cilt, Deniz Harekâtı, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1976.

2. Çanakkale Deniz Savaşları 1915, Çanakkale Boğaz Komutanlığı, İstanbul 2008.

3. Ertem S., Çanakkale Denizaltı Harekâtı, Denizler Kitabevi, İstanbul 2011.

4. Frame T. R., Swinden G. J., First In, Last Out. The Navy at Gallipoli, Kangaroo Press, Kenthurst 1990.

5. Nykiel P., Wyprawa do Złotego Rogu. Działania wojenne w Dardanelach i na Morzu Egejskim (sierpień 1914 – marzec 1915), Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków – Międzyzdroje 2008.

6. Rudenno V., Gelibolu. Denizden Saldırı, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2009.

7. Smith T., Project Beneath Gallipoli [w:] „The Gallipolian”, No. 126, Autumn 2011, s. 33-45.

8. Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, V nci Cilt 3 ncü Kitap, Çanakkale Cephesi Harekâtı (Haziran 1915 – Ocak 1916), Genelkurmay Basım evi, Ankara 1980.

9. Wester-Wemyss Lord, The Navy in the Dardanelles Campaign, Hodder and Stoughton Limited, London b.d.w.

Źródła internetowe:

1. The Statue of Liberty – Ellis Island Foundation, Inc. (http://www.ellisisland.org/shipping/Formatship.asp?shipid=422)

——————–

¹⁰ Por.: Serkan Ertem, Çanakkale Denizaltı Harekâtı, Denizler Kitabevi, İstanbul 2011, s. 131. Eksplozja torpedy oraz woda wdzierająca się do wnętrza kadłuba kosztowały życie ok. 200 rannych żołnierzy oraz członków załogi statku.

¹¹ Por.: ibid.